دانستنی های علمی:
سالهاست که از میوه های معطر برخی گونه های گیاه گلپر به عنوان ادویه مطبوع استفاده می شود. گونه های گلپر بصورت وحشی می رویند و جمع آوری اندام های مورد نظر (برای استخراج مواد مؤثره) از مراتع صورت می گیرد. بنابر اهمیت گونه های گلپر در صنایع دارویی و جلوگیری از انقراض آنها، باید این گونه ها به زیر کشت روند و اهلی شوند.
خصوصیات گیاهشناسی:
گلپر گیاهی است چندساله که منشأ آن شمال غربی هیمالیا گزارش شده است.
این گیاه دارای ریشه مخروطی، مستقیم، کم و بیش منشعب و به رنگ سفید مات است. ساقه مستقیم، استوانه ای شکل، منشعب، شیاردار، کم و بیش پوشیده از کرک است. ارتفاع این گیاه متفاوت بوده و بین 75 تا 150 سانتیمتر است. گل به رنگ سفید با گلبرگ های چاک دار است و تعداد انشعابات چتر 20 تا 25 عدد می باشد. قطر چتر بین 3 تا 16 سانتیمتر است. انشعابات چتر نامساوی اند و براکتئول ها به صورت رشته ای و کشیده مشاهده می شوند. میوه فندقه، پهن، به طول 12 تا 15 میلیمتر و عرض آن 6 تا 7 میلیمتر می باشد.
شرایط محیط رشد:
رشد اولیه این گیاه بسیار کند است، به همین جهت علف های هرز می توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه یابند. از این رو جمع آوری علف های هرز در سطح خزانه و در زمین اصلی ضروری است. آبیاری منظم و به موقع، نقش عمده ای در توسعه و رشد ریشه دارد.
خاک هایی با بافت سبک، برای رویش این گیاه مناسبند، زیرا رشد ریشه در چنین خاک هایی بهتر انجام می گیرد. افزودن کودهای حیوانی یا خاک های جنگلی حاوی مقدار فراوان ترکیبات هوموسی به زمین هایی که این گیاه در آن کشت می شود، مفید است. تحقیقات نشان می دهد که افزودن 25 تن در هکتار از چنین کودهایی به خاک مزرعه نتایج خوبی را به دنبال دارد. مواد مذکور باید قبل از انتقال نشاها به زمین اضافه شوند. در چنین شرایطی، تعداد ریشه های فرعی نوع کشت شده در مقایسه با نوع وحشی آن، به طور بارزی افزایش می یابد. ریشه های فرعی در مقایسه با ریشه های اصلی، مواد کومارینی بیشتری دارند. آزمایش ها نشان می دهد، مقدار کلی کومارین در ریشه های فرعی دو برابر ریشه های اصلی است.
خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:
تحقیقات نشان داده که است که ریشه گونه های گیاه گلپر به علت داشتن مواد مؤثره ارزشمند، خاصیت دارویی خوبی دارد و در معالجه بیماری های پوستی کاملاً مؤثر است. در صنایع جدید داروسازی، از مواد مؤثره ریشه گلپر داروهایی برای درمان پیسی (Vitilogo) و پزوریازیس و برخی تغییر رنگ های پوستی تهیه می شود. همچنین از مواد مؤثره این گیاه محلول هایی تهیه می شود که سبب برنزه شدن پوست می گردد.
اسانس گلپر به عنوان آنتی اکسیدان در کاهش خطرات قلبی عروقی و کاهش مقادیر لیپوپروتیئن های سرم نقش دارد. مقوی معده و سایر اندام های گوارش است. ضد نفخ است. ترشحات معده را زیاد کرده و سموم بدن را دفع می کند. ضد عفونی کننده و میکروب کش قوی است. باعث ازدیاد شیر مادر است. خوردن کم آن باعث شادی و نشاط می شود. برای هضم غذا موثر است. برای کمردردهای ناشی از رطوبت مفید است و می توان آن را همراه با غذا میل کرد. قطع کننده ی بلغم و دفع کننده ی باد و نفخ شکم است. بهترین دارو برای معالجه ی هیستری است. دم کرده ی ریشه ی آن برای رفع ناراحتی های عصبی مفید است. برای تقویت حافظه کاربرد دارد. ضماد گلپر با موم و روغن جهت تسکین سیاتیک مفید است. ضماد گلپر با روغن زیتون برای از بین بردن سیاهى زیر چشم و مالیدن پخته ی آن با سرکه و پوست انار جهت بواسیر نافع است. پاشیدن گرد گلپر روى زخم هاى خوره اى و جذام سودمند می باشد.
ترکیبات شیمیایی: ریشه گیاهانی این جنس حاوی کومارین های مختلفی است که مهمترین آنها عبارتند از: امپراتورین، هراکلنین، هراکلنول، 8-گرانوکسی ایزوپزورالن و برگاپتن. این مواد تحت یک سری واکنش های شیمیایی در ریشه گیاه به گزانتوتوکسین تبدیل می شوند. به علت وجود گزانتوتوکسین در ریشه گونه های مختلف گیاه گلپر، این گیاهان به مخزن گزانتوتوکسین معروف هستند. مقدار این ماده در گونه های مختلف، 6 تا 16 درصد می باشد.
تکثیر:
الف- تکثیر به وسیله بذر: بذرهای تازه به علت گذراندن دوره خواب قوه نامیه ی ضعیفی دارند، از این رو برای کشت نباید استفاده شوند. در سال 1971، یکی از محققان نشان داد که چینه سرمایی نقش عمده ای در شکستن دوره خواب و افزایش قوه رویشی بذر گلپر دارد. از این رو با قرار دادن بذر در دمای 2 تا 5 درجه سانتیگراد برای مدت 6 تا 8 هفته و یا با کشت بذرها در فصل زمستان، می توان بر دوره رکود بذر غلبه نمود.
برای تکثیر این گیاه، بذرهای تیمار شده را در خزانه هوای آزاد که خاک آن مخلوطی از کود حیوانی کاملاً پوسیده، خاک برگ و ماسه نرم است، کشت می نمایند. این بذرها مدتی پس از کاشت جوانه می زنند. اگرچه اواخر اردیبهشت می توان نشاها را به زمین اصلی منتقل نمود، ولی بهتر است این عمل در فصل پاییز (آبان) انجام گیرد. زیرا مرگ نشاها هنگامی که در بهار منتقل می شوند در مقایسه با پاییز بسیار زیادتر است و رشد گیاهان در فصل پاییز به اندازه ای است که می توانند شوک حاصل از انتقال را تحمل کنند. پس از انتقال نشاها به زمین اصلی، باید بلافاصله آنها را تحت آبیاری مناسب قرار داد.
ب- تکثیر رویشی: یکی از روش های تکثیر گلپر، روش رویشی است. اواخر دوره رشد (پاییز)، ریشه را به قطعاتی که حاوی چند جوانه رویشی باشد تقسیم می کنند. سپس قطعات مذکور، در زمین اصلی کشت می شوند.
از آنجا که مقدار گزانتوتوکسین در ریشه های گیاهانی که از طریق رویشی تکثیر شده اند بیشتر از گزانتوتوکسین در ریشه گیاهانی است که با بذر تکثیر می شوند، و همچنین به دلیل پایین بودن قوه رویشی بذر گلپر، اغلب برای تکثیر این گیاه از روش رویشی استفاده می شود.
هشدار:
مصرف زیاد گلپر سبب سقط جنین می شود، از این رو خانم های باردار در خوردن زیاد آن مجاز نیستند. با وجود تمام خواص مثبت گلپر نباید از گرد گلپر به مقادیر زیاد استفاده کرد چون ایجاد تپش قلب می کند. مقدار مجاز مصرف پودر دانه گلپر، 4 گرم در روز است.
