دانستنی های علمی:
چاودار یا گندم سیاه (Secale) گیاهی از خانواده گندمیان (Poaceae) است. مهمترین غله نسبت به سرما است. خوشه های دراز و برگ های پهن دارد. بیشتر در زمین های خشک و آهکی می روید. دانه هایش برای تهیه آرد و نان به کار می رود. مناطق کشت عمده این گیاه شوروی، اروپا بویژه لهستان و کشورهای اسکاندیناوی می باشد. چاودار از غلات مغذی و متعلق به خانواده گندم و جو است. محققان معتقدند که چاودار بومی کشورهای آسیای مرکزی، سوریه و ایران است.
بیشتر چاودارهای زراعی دیپلوئید بوده و انواع تتراپلوئید و دیپلوئید روزبلندشان نیز موجود می باشد. این گیاه دگرگشن بوده و مقاومترین غله نسبت به سرما است.
خصوصیات گیاهشناسی:
چاودار گیاهی از تیره غلات و جنس Secale و با تعداد کروموزم مختلف 2n=14 و 2n=28 می باشد. این جنس دارای چند گونه است. مهمترین گونه آن که در نقاط مختلف دنیا کشت می گردد، چاودار زراعی Secale cereal می باشد. چاودار دارای 13 رقم می باشد که تشخیص آنها از هم بر حسب شکنندگی محور سنبله، پوشینک ها، رنگ سنبله، پرزدار یا صاف بودن سطح خارجی پالئا صورت می گیرد. واویلوف عقیده دارد که چاودار دارای دو مبداء اولیه است؛ یکی افغانستان و شرق ایران، و دیگری ارمنستان، روسیه و آسیای صغیر. مدت استراحت بذر بعد از برداشت برای جوانه زدن 35-30 روز می باشد. دانه های چاودار از نقطه نظر مورفولوژیکی مثل دانه های گندم جوانه می زنند و تولید چهار عدد ریشه جنینی می کنند. سیستم ریشه ای چاودار مشابه گندم افشان است. ریشه های جاودار توسعه بسیار زیاد در خاک می کند و قدرت بالایی در جذب عناصر از خاک های فقیر دارند. ریشه های چاودار عمیق تر از گندم هستند، تا عمق 200 سانتیمتری خاک نفوذ می کنند و انشعابات بیشتری دارند. بیشترین مقدار ریشه ها (60%-50%) در لایه های سطحی خاک دیده می شود (30-0 سانتیمتری). سیستم ریشه ای چاودار قوی تر از گندم و گستردگی و توسعه بسیار بیشتری دارد که مقدار آنها بیش از گندم و طویل تر از آن می باشد.
گره انشعاب در چاودار در مقایسه با گندم با فاصله نزدیکتری نسبت به سطح خاک تشکیل می گردد. پنجه زنی با توجه به تاریخ کاشت در پائیز صورت می گیرد. به طور معمول هر گیاه جاودار تولید 5-3 پنجه می نماید. طویل شدن ساقه در بهار بسیار زود و با سرعت خیلی شدیدی صورت می گیرد. و از این نقطه نظر، نسبت به گندم و جو پائیزه برتری دارد. این خصوصیات باعث می گردد که گیاه به خوبی از ذخیره رطوبت خاک استفاده نموده و با علف های هرز رقابت نماید. چاودار را می توان یک گیاه علوفه ای با ارزش معرفی کرد. ارتفاع ساقه جاودار تا 190-140 سانتیمتر متغیر می باشد. برگ های جاودار مثل گندم دراز و نوک تیز می باشند. لیگول آن کوتاهتر از گندم و گوشوارک آن بدون پرز می باشد. چاودار به مدت 15-10 روز قبل از گندم به سنبله می رود گل دادن آن 15-10 روز بعد از سنبله رفتن صورت می گیرد (در گندم بعد از 7-6 روز می باشد). باروری یک سنبه 4-3 روز و باروری یک گیاه کامل 14-8 روز طول می کشد. چاودار معمولاً 10-5 روز قبل از گندم پائیزه می رسد. تلقیح در چاودار غیر مستقیم و از نوع گیاهان دگرگشن می باشد. وزن هزار دانه چاودار در ارقام مختلف بین 20 تا 55 گرم متغیر است.
شرایط محیط رشد:
پراکندگی کشت چاودار برای تولید دانه بین 45 – 49 درجه در نیمکره شمالی می باشد. برای تولید علوفه می توان آنرا در تمامی نواحی گندم خیز دنیا کشت نمود. طول دوره زندگی چاودار پائیزه 280-270 روز می باشد. از زمان کاشت تا برداشت نیاز به 2000-1750 واحد گرمایی دارد. حداقل درجه حرارت برای جوانه زدن یک تا دو درجه سانتیگراد می باشد. چاودار در درجات حرارت 14-12 درجه (خاک) در مدت 6-5 روز جوانه می زند. در میان غلات پائیزه چاودار بیشترین مقاومت را نسبت به سرما از خود نشان می دهد. گلدهی هنگامی شروع می گردد که درجه حرارت به 12 تا 14 درجه سانتیگراد برسد. حداکثر درجه حرارت مورد نیاز در مرحله رسیدن 19 می باشد. برای تولید یک واحد ماده خشک نیاز به 634-353 واحد آب دارد، و در مناطقی که میزان بارندگی بیش از 650میلیمتر باشد تولید بالایی دارد. چاودار دارای عملکرد بسیار بالایی در اراضی حاصلخیز، عمیق با بافت متوسط، پی اچ بین 8-4 می باشد. چاودار اراضی شنی و فقیر را در نواحی مرطوب بهتر از گندم مورد استفاده قرار می دهد.
چاودار کشت های متوالی را تحمل می نماید، و عملکردهای بسیار خوبی در سیستم تناوبی خواهد داشت. این گیاه در نواحی مرطوب و سرد عملکردهای بسیار خوبی بعد از بقولات یکساله و چندساله، سیب زمینی زودرس و جو می تواند داشته باشد، و بعد از گندم و ذرت علوفه ای نتایج بسیار خوبی می دهد. چاودار در راضی شنی بعد از لوپین که به عنوان کود سبز کشت می گردد و همچنین لوبیا و سیب زمینی زودرس که در آن کود دامی پخش می شود تولید بالایی خواهد داد. در نواحی مرطوب و سرد بعد از چاودار می بایست گیاهان بهاره و در اراضی شنی می توان ذرت، هندوانه یا گیاهان علوفه ای کشت نمود. با افزایش درصد غلات در تناوب زراعی از 50 به 80 و 100 در اراضی سبک موجب کاهش عملکرد می گردد. هر چند با افزایش ازت اضافی به صورت کود سرک 1 و 2 بار تا حدی می توان کاهش محصول را جبران نمود، ولی جبران صددرصد کاهش عملکرد امکان پذیر نمی باشد.
ازت آمونیاکی مطلوب ترین فرم ازت جهت چاودار است.
خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:
منبع خوب فیبر رژیمی، فسفر، منیزیم و ویتامین ب1 است.
دانه این گیاه انرژی زا، رونده، مسکن و آرام بخش است.
مصرف این گیاه برای برطرف کردن گُر گرفتگی بکار برده می شود.
چاودار التهاب کولون را تسکین می دهد.
برای رفع کرم های روده ای، چاودار را بجوشانید و مانند چای مصرف کنید.
برای درمان یبوست، ناراحتی قلبی و بیماری های داخلی دیگر از جوانه این گیاه استفاده می شود.
جوانه های سبز که چند سانتیمتر رشد کرده اند را بریده، خوب بشویید و له کنید و با کمی عسل شیرین کنید و روزی 2 تا 4 قاشق چای خوری 3 روز در هفته مصرف شود.
چاودار برای بیماران قلبی مفید است. ترکیب شیمیایی موجود در این گیاه در جلوگیری از بیماری قلبی مفید است.
مصرف این گیاه حداقل 6 بار در هفته برای زنان یائسه که میزان بالای کلسترول، فشار خون و علائم دیگر بیماری قلبی دارند مفید است.
چاودار در کندکردن روند آترواسکروزیس نقش مهمی دارد.
تحقیقات نشان می دهد، مصرف غلات سبوس دار و ماهی از برونشیت و آسم در کــودکی جلوگیری می کند.
غلات سبوس دار و سرشار از فیبر مانند چاودار در مقابله با سرطان سینه پس از یائسگی بسیار مؤثر است.
فیبر غذایی موجود در آن با چسبیدن به سموم به دفع آنها کمک می کند.
فیبرها با چسبیدن به سموم موجود در روده در از بین بردن و محافظت از سلول های روده از آسیب پذیری آنها محافظت می کند و در نتیجه از سرطان روده جلوگیری می کند.
میزان بالای فیبر موجود در این گیاه از افزایش میزان قند خون در بیماران مبتلا به دیابت جلوگیری و در نتیجه در کنترل میزان خون کمک می کند.
مصرف چاودار مانع ایجاد سنگ صفرا است.
این غلات در کاهش وزن مؤثر و بهترین درمان چاقی مفرط است.
ماسک چاودار آسیاب شده برای پاکسازی عمیق پوست و زدودن لکه های سیاه از آن، ماسکی ایده آل است. این ماسک همچنین می تواند جریان خون و لنف داخل پوست را سرعت بخشیده و از چرب شدن بیش از حد پوست جلوگیری کند. لذا کسانی که پوست نسبتاً خشکی دارند نباید از این ماسک استفاده کنند. تهیه ماسک چاودار آسیاب شده بسیار ساده است. بعد از صاف کردن چاودار پخته شده آنها را داخل ظرفی نسبتاً گشاد قرار داده و چند دقیقه آنها را خوب له کنید. بعد از مالیدن پوره چاودار بر صورتتان، پانزده دقیقه صبر کنید سپس صورت خود را با آب ولرم تمیز کنید.
تکثیر:
بذور چاودار باید دارای درجه خلوصی حداقل 98% و قوه نامیه حد اقل 85% می باشند. برای جلوگیری از هجوم بیماری های قارچی، بذور جاودار را باید قبل از کاشت همانند گندم ضد عفونی کرد. تاریخ کاشت بستگی بسیار زیادی به شرایط محیطی دارد. چاودار حدود دو هفته قبل از گندم پائیزه کشت می گردد، زیرا قبل از ورود به مرحله زمستانه باید زمان کافی برای پنجه زنی در اختیار داشته باشد. چاودار باید طوری کشت گردد که بتواند سرمای زمستان را به خوبی تحمل کند. چنانچه تاریخ کاشت به تأخیر بیفتد، سیستم ریشه ای در گیاه در ابتدای ورود به فصل سرما توسعه ضعیفی می یابد، پنجه زنی بسیار ضعیف می شود و شرایط نامناسب مانع حصول به تولید بالایی خواهد گردید و در نتیجه تولید کاهش خواهد یافت؛ در صورتی که کشت بسیار زود صورت گیرد گیاهان در پائیز توسعه بسیار زیادی می یابند و شرایط برای گذراندن دوره زمستان نامطلوب می گردد. تراکم مناسب در نواحی مرطوب و سرد 550-400 دانه سبز کرده در یک متر مربع و در اراضی شنی 500- 400 دانه سبز کرده در یک متر مربع خواهد بود. میزان بذر مورد نیاز برای به دست آمدن تراکم فوق 180-140 کیلوگرم در هکتار می باشد. فواصل میان ردیف ها در زراعت های مکانیزه 15-10 سانتیمتر می باشد. عمق کاشت در اراضی سنگین و مرطوب 5-3 سانتیمتر و در اراضی سبک و خشکتر 6-5 سانتیمتر است. عملیات داشت در چاودار کمتر از گندم پائیزه است. در مناطقی که دارای زمستان های بسیار سرد و یخبندان هستند، ریشه های جاودار از خاک بیرون می آید. در این نواحی در ابتدای بهار برای کاهش میزان صدمه، مزرعه را غلطک می زنند تا ریشه ها مجدداً با خاک تماس بیشتری برقرار نمایند. مصرف کودهای ازته به میزان 40-30 کیلوگرم در هکتار تا آنجا که ممکن است باید در ابتدای بهار صورت گیرد. دفع علف های هرز در زراعت جاودار به وسیله علف کش های مزارع گندم صورت می گیرد.
برداشت:
زمان برداشت بسته به نوع مصرف متغیر است. در صورتی که چاودار برای علوفه سبز کشت شده باشد، برداشت می بایست از موقعی که ارتفاع گیاه به 35-30 سانتیمتر رسیده شروع و تا قبل از سنبله رفتن پایان یابد. چنانچه برداشت به تأخیر بیفتد ساقه ها خشبی می گردند و قابلیت مصرف علوفه پایین می آید. مرحله رسیدن کامل دانه های چاودار معمولاً یک هفته قبل از رسیدن گندم پائیزه می باشد. تفاوتی که چاودار با سایر غلات پائیزه دارد در این است که دانه های آن همزمان می رسند، زیرا بیشترین ساقه هایی که تولید سنبله می نمایند از شاخه هایی هستند که در پائیز قبل از رسیدن زمستان به وجود آمده اند. خطر ریزش دانه ها در موقع رسیدن به دلیل اینکه لما و پالئا دانه را کاملاً نمی پوشانند بیشتر از گندم می باشد. برداشت در موقع رسیدن کامل با رطوبت 15-14 درصد دانه به وسیله کمباین صورت می گیرد. در سال 1978 متوسط تولید جهانی چاودار 2420 کیلوگرم در هکتار بوده است. (اروپا 2980کیلوگرم، اتریش 4180 کیلوگرم، چک و اسلواکی 4300 کیلوگرم، آلمان 4700کیلوگرم)، در این کشورها اولاً شرایط آب و هوائی مناسب و در ثانی مصارف کودهای شیمیایی در زراعت چاودار خیلی زیاد می باشد، زیرا چاودار بیشتر در اراضی فقیر و شنی کشت می گردد. نسبت دانه به کاه در چاودار 1 به 5/3-3 می باشد، یعنی 75-70 درصد کل تولید چاودار کاه می باشد.
