این گیاه که با نام های گل راعی ، علف چای و هزارچشم نیز شناخته میشود گونه ای از جنس Hypericum در خانواده Hypericaceae بومی اروپا میباشد که هم اکنون در سراسر جهان با توزیع جغرافیایی از جمله مناطق معتدل و نیمه استوایی اروپا، ترکیه، اوکراین، روسیه و همچنین خاور میانه و هند و چین پراکنده است
نام این گیاه(Hypericum) از دو کلمه لاتین hyper به معنای بالا و eikon به معنای تصویر است که اشاره دارد به آویزان کردن شاخه های این گیاه در مراسمهای مذهبی برای دور کردن شیطان به خصوص در روز سنت جان. Perforatum نیز به دانه های موجود بر روی برگ اشاره دارد که در صورتیکه در مقابل نور گرفته شود قابل دیدن هستند.
گل راعی معمولاً به صورت خودرو در میان کشتزارهای گندم و ذرت یافت میشود و به مقدار زیاد در آمریکا و اروپا پرورش می‌یابد و در ایران در دامنه کوههای البرز، چالوس، مازندران و نقاط غرب ایران به حد زیادی می روید.
گیاه هوفاریقون دارای حدود 20 گونه و واریته در نقاط مختلف ایران است و چند گونه از آن ها بسیار مشابه می باشند، ولی فقط یک گونه ی آن دارویی است.
این گیاه به عنوان علف هرزی سمی در بسیاری از کشورها از جمله جنوب و شمال آمریکا، هند، نیوزیلند، استرالیا و آفریقای جنوبی شناخته می شود.
هوفاریقون گیاهی است علفی و دائمی و دارای ریزومی کوتاه که تا ارتفاع یک متر رشد می‌کند. برگهای تخم‌مرغی و بیضوی آن با غده‌های شفاف حاوی روغن پوشیده شده و بصورت متقابل و زوج قرار گرفته‌اند. برگها به طول 12 میلی متر، بی ساقه و به رنگ سبز-زرد هستند و به راحتی نور را از خود عبور می دهند.
گلهای این گیاه به رنگ سفید ، زرد و آبی است که در بالای ساقه به صورت مجتمع به چشم می‌خورد که این گلها کمی معطر و دارای بوی مخصوصی است. زمان گلدهی گیاه برحسب ناحیه رویش از اردیبهشت تا مهرماه می باشد. دانه های مشکی رنگ بر روی گلها نیز وجود دارد. گل آذین به صورت خوشه ای است. بذرها می توانند برای ده ها سال در خاک باقی بمانند.
دماهای بسیار پایین، بارندگی کمتر از 500 میلی متر در سال و دماهای بالاتر از 24 درجه سانتی گراد رشد گیاه را محدود می کند. بارانهای تابستانه باعث رشد رویشی گیاه شده و گیاه را در برابر آفات و بیماری ها حساس می کند.
قسمت مورد استفاده دارویی گیاه سرشاخه های گلدار آن است. سر شاخه‌های گلدار و تازه و کل گیاه است که خاصیت دارویی دارد و در اوایل تابستان جمع آوری میشود. گیاه علف چای با گیاه چای معمولی ارتباطی ندارد و فقط گیاه علف چای به طور هرز در میان بوته های چای شمال کشور می روید و بدین نام مشهور گشته است.
ترکیبات ثانویه هوفاریقون عبارتند از: فلاونوئیدها( مانند epigallocatechin, rutin, hyperoside, isoquercetin, quercitrin, quercetin, amentoflavone, biapigenin, astilbin, myricetin, miquelianin, kaempferol, luteolin) فنولیک اسیدها( مانند chlorogenic acid, caffeic acid, p-coumaric acid, ferulic acid, p-hydroxybenzoic acid, vanillic acid)، نفتودیانترونها( مانند hypericin, pseudohypericin, protohypericin, protopseudohypericin)، فلوروگلوسینولها(hyperforin adhyperforin)، تاننها، اسانس(-methyloctane, nonane, 2-methyldecane, undecane, α-pinene, β-pinene, α-terpineol, geraniol, myrcene, limonene, caryophyllene, humulene)، اسیدهای چرب اشباع( مانند isovaleric acid (3-methylbutanoic acid), myristic acid, palmitic acid, stearic acid)، آلکانولها( مانند 1-tetracosanol1-hexacosanol)، ویتامینها(carotenoids choline, nicotinamide, nicotinic acid)
از بین ترکیبات فوق مهم ترین آن ها هیپریسین و پزدوهیپریسین است که از 0.0095 تا 0.466 درصد در برگ ها و تا 0.24 درصد در گل ها وجود دارند. گیاه و داروهای تهیه شده صنعتی از این گیاه برحسب این دو ماده استاندارد می شوند.
هوفاریقون یکی از 5 گیاه دارویی است که بیشترین تحقیقات علمی‌درباره آن صورت گرفته و یک داروی موثردر بیماریهای روانی میباشد. خاصیت این گیاه در درمان افسردگی به اثبات رسیده و مکانیزم اثر ضد افسردگی آن از طریق مهار آنزیمی است. اثر ضد افسردگی گیاه نیز مربوط به هایپریسین میباشد. در ابتدا تصور می شد که این ماده مهار کننده آنزیم مونوآمینواکسیداز میباشد ولی مطالعات جدیدتر روی حیوانات نشان داد که این اثر بسیار ناچیز بوده و مکانیسم عمده اثر ضد افسردگی آن از طریق مهار (reuptake) سروتونین و یا سایر انتقال دهنده های عصبی (نوروترانسمیترها) در مغز می باشد. قدرت این گیاه دارویی در مقابله با افسردگی های خفیف تا متوسط و برخی موارد ماژور هم میزان با داروی های شیمیایی ذکر گردیده است اما مقالاتی هم وجود دارد که این موضوع را رد می کند از خواص دیگر این دارو در درمان دردهای دوران قاعدگی می باشد. مطالعه ای در مرکز Cochrane Collaboration در آلمان بر روی بیش از 5 هزار بیمار نشان داد که خاصیت ضد افسردگی هوفاریقون برابر با داروی های شیمیایی مربوط به این بیماری است.
هیپریسین قادر است هر دو نوع A و B منوآمینواکسیداز (MAO) را مهار نماید. از این نظر می تواند در استفاده های کلینیکی به عنوان ضدافسردگی، ضداضطراب، بی خوابی، بدخوابی، احساس بی ارزشی، بی اشتهایی، خونسردی و بی احساسی، افسردگی های فصلی(مانند پاییز، زمستان و یا سستی در بهار و تابستان) کاربرد داشته باشد. هم چنین تاثیر این گیاه در فعالیت های مغزی بسیار رضایت بخش است. در سال 1994 در آلمان معادل 66 میلیون دوز روزانه از آن توسط پزشکان نسخه شده است.
عصاره گیاه هوفاریقون دارای اثرات ضدمیکروب و ویروس قوی بر روی بسیاری از میکروارگانیزم های با اهمیت و بیماریزا است. مطالعاتی که تاکنون انجام شده نشان می دهد که بر ضدویروس آنفلوآنزای تیپ های A و B، ویروس تبخال نوع 1 و 2، ویروس وزی کولیا استوماتیتیس و ویروس ایدز(HIV) دارای اثرات قوی است. هم چنین بر ضد هر دو نوع میکروب های گرام منفی و مثبت از جمله استافیلوکوک اورئوس، استرپتوکوک موتانس، پروتئوس ولگاریس، اشرشیاکلی و پزدوموناس آئروژنیوزا تاثیرات قوی ای دارد. این گیاه به عنوان ضد زخم، ضدسوختگی، ضد آفتاب، ضد درد ماهیچه ها و ضد خونریزی سطحی کاربرد دارد. محصولاتی که برای این منظور تهیه شده است به صورت پماد لوسیون از عصاره می باشد که به طور مستقل و یا همراه با گیاهان دیگر به تعداد زیاد و متنوع ساخته شده اند. از دیگر خواص این گیاه می توان به این موارد اشاره نمود: ضد اضطراب و تحریک پذیری، کاهش دفعات شب ادراری در اطفال، التهاب انتهای روده بزرگ و همورویید داخلی(تنقیه)، کوفتگی عضلات ناشی از ضربه(موضعی)، التهاب معده و تسریع در بهبود زخم معده (خوراکی)، زخمهای کهنه ساق پا(موضعی). از ترکیب شیمیایی اصلی موجود در این گیاه یعنی هایپرفورین برای درمان اعتیاد به الکل استفاده می شود. یک مطالعه نشان داد که مصرف این گیاه به مدت 8 هفته تاثیری بر روی علائم بیماری ADHD( اختلال در رفتار، بیش فعالی، عدم تمرکز و …) نداشت. مطالعات نشان داده اند که مصرف روزانه این گیاه( زیر نظر پزشک) می تواند علائم رفتاری و فیزیکی مرتبط با قاعدگی را زنان کاهش دهد.
چند نکته در خصوص مصرف این دارو:
دارو دیر اثر بوده و اثرات آن از 4 تا 6 هفته پس از مصرف شروع می شود، بنابراین برای رسیدن به اثرات مطلوب احتیاج به زمان است. توصیه می گردد برای اطمینان از اثر دارو حداقل مصرف آن را دو ماه ادامه داد و در صورت بی اثر بودن موضوع را با پزشک و یا داروساز داروخانه در میان گذشت.
قطره را هرگز نباید به طور مستقیم میل نمود و حتما باید در مقدار کمی آب رقیق گردد.
داروی هایپیران ممکن است در حدود 2 درصد افراد ایجاد دل آشوب معده گردد که پس از یک ماه مصرف از بین می رود.
در دو درصد افراد مصرف کننده جهت تسکین میگرن ممکن است در روزهای اول مصرف، سردردها افزایش یابد که پس از دو تا چهار هفته از بین رفته و تکرار نخواهد شد.
موفقیت درمان افسردگی های ضعیف تا متوسط توسط هایپیران 93 درصد بوده که با انجام چندین مطالعه کلینیکی در ایران و جهان مورد تایید قرار گرفته است.
گیاه بلافاصله پس از چیدن باید خشک شود در غیر این صورت ممکن است مواد فعال آن از بین بروند.
تداخلات دارویی
نکته قابل ذکر در مورد این گیاه و فراورده‌های آن تداخلات زیاد آن میباشد که مصرف آن را محدود نموده و دلیلش هم مهار آنزیمی MAO است که با برخی از داروها مانند داروهای زیر تداخل شدید دارد.:
آنتی هیستامین‌ها: لوراتادین، ستیریزین، ترفنادین
مهار کننده‌های کانال کلسیم: نیفدیپین(Nifedipine )، آملودیپین (Amlodipine)، وراپامیل(Omeperazole)
کاهنده‌های چرپی خون: سیمواستاتین، آتروواستاتین، لوواستاتین
باربیتوراتها: فنوباربیتال، پریمیدون
بنزودیازپین‌ها: دیازپام، لورازپام، کلردیازپوکساید، الپرازولام
آنتی بیوتیک : آریترومایسین
دیگر داروها: کاربامازپین، کتوکونازول، کورتیزون، سیکلوسپورین، ایندیناویر(ضد ایدز) و اتوپوزاید(ضد سرطان)
مصرف توام با داروهای مهارکننده منو آمین اکسیداز MAOI باعث تقویت اثر آنها می‌گردد.
از بازجذب سروتونین جلوگیری می‌کند و مصرف توام با SSRIs (مثل فلوکستین) و دکسترومتورفان باعث افزایش احتمال بروز سندرم سروتونین(خواب الودگی، گیجی و سفتی عضلات) می‌گردد لذا باید سه هفته بین مصرف آنها فاصله باشد.
باعث کاهش جذب دیگوگسین شده و اثرات آن را کاهش می‌دهد.
مصرف توام با آمپرازول باعث افزایش واکنش به نور می‌گردد.
مصرف توام با داروهای جلوگیری کننده از بارداری با کاهش اثر ترکیبات استروژنی منجر به لکه‌بینی شده لذا کسانی که مطلقاً قصد بارداری ندارند از مصرف هوفاریقون خوداری نمایند.
مصرف توام با ضد افسردگی‌های سه حلقهTCA منجر به کاهش اثر آنها و افزایش عوارض داروها می‌گردد.
موجب کاهش جذب آهن میشود لذا باید دو ساعت فاصله بین زمان مصرف آنها باشد.
بعلت افزایش اثر داروهای بیهوشی باید سه هفته قبل از اعمال جراحی که نیاز به بیهوشی دارند مصرف هوفاریقون قطع گردد.
منجر به افزایش فشار خون میشود لذا بیماران فشار خونی با احتیاط مصرف نمایند.
مصرف توام با باربیتوراتها و بنزودیازپین‌ها منجر به افزایش اثر آرامبخشی آنها وحتی اغما می‌گردد.
با کاهش اثر وارفارین باعث افزایش احتمال بروز لخته می‌گردد.
مصرف توام با داروهایی که حساسیت به نور ایجاد میکنند(مثل پیروکسیکام، فنوتیازین ها، سولفانامیدها، تتراسایکلین، داکسی سایکلین ) باعث تشدید حساسیت به نور می‌گردد.
اثرات خواب‌آوری الکل را افزایش می‌دهد.
با غذاهای دارای مقادیر زیاد تریپتامین مانند پنیر نیز تداخل دارد.
از این گیاه دو فراورده دارویی در بازار ایران موجود میباشد. قطره هایپیران و قرص پرفوران که هر دو در درمان افسردگی کاربرد دارند. همچنین اسپری نوروژیک در درمان درد های عصبی کاربرد داشته و خاصیت ضد التهابی دارد.
از آفات مهم این گیاه حشرات گیاه خوار هستند. همچنین هوفاریقون به انگل سس بسیار حساس است.
تکثیر هوفاریقون از طریق بذر، قلمه ساقه و تقسیم بوته انجام میشود ولی جهت تکثیر در سطح وسیع از بذر استفاده میشود. برای تکثیر هوفاریقون از طریق قلمه ساقه، می‌توان قلمه‌های چوبی نرم را در اواخر تابستان از گیاه جدا کرد و در گلخانه در بستر مناسب قرار داد. در تکثیر از طریق بذر، کشت را می‌توان بصورت مستقیم یا غیر مستقیم انجام داد که کشت غیر مستقیم ترجیح داده میشود.
بعضی از گونه های گل راعی نیز سمی می باشند، به همین دلیل بهتر است از فرآورده های موجود در داروخانه استفاده نمود نه گیاه مربوطه تا خطری ایجاد نشود.
موارد منع مصرف و احتیاط :
1. در افسردگی با منشاء درونی Endogenous نباید مصرف گردد.
2. بعلت اثرات قاعده آوری و سقط آوری منع مصرف دارد. مصرف در دوران شیردهی با احتیاط باید انجام گیرد.
3. قبل از مصرف هوفاریقون با پزشک مشورت نمایید.
عوارض ناشی از مصرف این گیاه حساسیت به نور، اختلال در سیستم عصبی مرکزی، سقط جنین است. مصرف بیش از حد این گیاه باعث حساسیت به نور می شود. اثرات جانبی این گیاه عمدتا مربوط به معده و روده، گیجی سر، آشفتگی و خستگی است. این گیاه سطح استروژن را کاهش می دهد. احتمال داده می شود کسانیکه دچار افسردگی حاد هستند با مصرف این گیاه دچار دیوانگی شوند. از علائم مسمومیت این گیاه افزایش تنفس، ضربان قلب و افزایش غیرعادی درمای بدن است. حیواناتی که دچار این مسمومیت شدند وزن زیادی را از دست داده و یا دچار افزایش وزن شدید شدند. حیوانات جوانتر بیشتر دچار این مسمومیت می شوند. در حیوانات این مسمومیت موجب کاهش شیردهی شده و احتمال داده می شود مسمومیت به شیر هم منتقل شود.
