خصوصیات گیاهشناسی:
مارچوبه گیاهی از خانواده سوسنی ها (Liliaceae) است. اصل این گیاه را در اروپای شرقی و خاور نزدیک می دانند.
مارچوبه گیاهی تک لپه و چندساله و دوپایه است که دارای ساقه های نرم که به طور معمول اسپیر (Spear) نامیده می شود، می باشد. ریزوم این گیاه ریشه های ضخیم و گوشتی دارد که در مقابل سرمای زمستان مقاوم است. ریشه مارچوبه چندین سال در زمین باقی می ماند.
برگ های مارچوبه دارای بریدگی های زیادی است.
مارچوبه دارای دو نوع ساقه است. اول ساقه های هوایی نازک به رنگ سبز که پس از برداشت ساقه های جوان به وجود می آید و ارتفاع آن گاهی اوقات به پنج متر نیز می رسد. دیگری ساقه های جوان است که قسمت های قابل استفاده مارچوبه را تشکیل می دهد. این ساقه ها از روی ریزوم ظاهر می شوند و قبل از اینکه از خاک خارج شوند باید قطع گردند. طول این ساقه ها بین 15 تا 25 سانتیمتر متغیر است. ساقه های هوایی و برگ ها در اثر سرمای زمستان خشک می شوند.
بخش زیرزمینی این گیاه از ریزوم با تعدادی جوانه و ریشه های ذخیره ای و افشان تشکیل شده است که به طور کامل تاج نامیده می شود. ریشه های ذخیره ای آبدار و گوشتی و غیرمنشعب می باشند که این به دلیل دارا بودن نقش ذخیره ای در آنها است و به طور کل این ریشه ها قدرت جذب کمی دارند و نقش جذب مواد بر عهده ریشه های افشان می باشد. ریشه های افشان طول عمر کوتاهی دارند و هر ساله از بین رفته و ریشه های جدید جایگزین آنها می شوند. ریشه های افشان از بافت آوندی ریشه های ذخیره ای منشعب می شوند. ریزوم ها به طور گسترده ای بافت های بزرگ را احاطه کرده و ذخیره ی کمی از کربوهیدرات ها دارند، در واقع به عنوان یک رابط یا مجرا برای انتقال کربوهیدرات ها از ریشه های ذخیره ای به بافت های بالا نقش دارند.
گل های نر و ماده معمولاً مجزا و روی دو پایه قرار دارند ولی در برخی موارد، هر دو نوع گل روی یک پایه نیز دیده می شوند. گل های نر دارای 6 پرچم به رنگ زرد طلایی هستند که نمای زرد رنگی به گل های بی رنگ می دهند. گل های ماده با 6 گلبرگ کوچک به رنگ سبز و یک مادگی برجسته قابل تشخیص اند. گل های نر علاوه بر دارای بودن 6 پرچم، دارای یک بساک فعال و یک کلاله ناقص و تخمدان غیرفعال می باشند و گل های ماده دارای یک مادگی با تخمدان سه برچه ای و بساک رشد نکرده اند. گل های مارچوبه دارای شهد بوده و به وسیله حشرات گرده افشانی می گردند.
شرایط محیط رشد:
مارچوبه در آب و هوای نسبتاً گرم بهتر رشد می کند. مناطقی که خطر یخبندان در آن وجود دارد و یا مناطق بادخیز برای کشت و پرورش این محصول مناسب نیست.
دمای بین 16 تا 24 درجه سانتیگراد برای تولید ساقه های جوان خوراکی مناسب است. نور و گرمای کافی در نیمه دوم سال برای رشد مارچوبه ضروری بوده و تنها در این صورت است که گیاه می تواند مواد غذایی زیادی در خود ذخیره کرده و در میزان محصول و زمان برداشت تأثیر بگذارد.
حرارت خاک بیش از 10 درجه در نزدیکی تاج برای آغاز سبز شدن جوانه ها کافی است. قسمت های هوایی گیاه ممکن است به وسیله یخبندان صدمه دیده یا از بین بروند. در زیر زمین تاج ها می توانند از صدمات یخبندان رهایی یابند. البته در صورتی که یخبندان شدید نباشد. برای با درجه حرارت زیر صفر، تاج ها از سرما و یخبندان با خاکپوش حفظ می شوند. این ارقام از نظر مقاومت به سرما متنوع هستند. به همین علت مارچوبه در مناطقی که دارای خاک سبک و آفتاب زیاد است کشت می شوند. مارچوبه در مقابل سرمای بدون یخبندان های مداوم مقاوم است. با وجود این می توان آن را در همه نوع آب و هوایی کشت کرد.
خاک های عمیق لومی و یا شنی برای کشت انواع سفید مارچوبه مناسب است. کاشت انواع سبز در زمین های سنگین با مواد غذایی کافی امکان پذیر است. مناسب ترین پی اچ خاک برای زراعت مارچوبه 6.5 است. خاک های سرد و مرطوب رسی برای کشت این محصول مناسب نیست. به طور کلی زمین های سبک که معمولاً نیاز گرما و هوای اطراف ریشه را بهتر از زمین های سنگین فراهم می کنند، ترجیح دارند.
خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:
امروزه از مارچوبه به صورت کنسرو شده، منجمد شده و آبگیری شده استفاده می شود. اگرچه مارچوبه کنسرو شده ارزش غذایی بیشتری نسبت به نوع منجمد شده دارد، اما محصولات منجمد شده کیفیت بالاتری دارد.
بذر مارچوبه به عنوان جانشینی برای قهوه عمل می کند.
ساقه جوان خوراکی (اسپیر) شامل اسید آسپاراژین، اسید آمینو سوکسینیک و منو آمید است. روغن های اتری گوگرددار (متیل مرکاپتان و وانیلین)، سلولز، املاح معدنی و ویتامین های مختلف موجود در آن باعث طعم و مزه مخصوص و خواص دارویی آن می شود. انواع سبز مارچوبه دارای ویتامین های بیشتری هستند.
مصرف مارچوبه برای بیماران مبتلا به امراض کلیوی توصیه می شود.
مارچوبه دارای ترکیبی به نام روتین است که از خونریزی جلوگیری می کند.
ارزش غذایی:
هر صد گرم از بخش خوراکی این گیاه دارای 85 کیلوژول (20 کیلوکالری) انرژی، 1.88 گرم قند، 2.1 گرم فیبر، 0.12 گرم چربی، 2.2 گرم پروتئین، 38 میکروگرم ویتامین آ، 449 میکروگرم بتاکاروتن، 710 میکروگرم لوتئین زآزانتین، 0.143 میلیگرم تیامین، 0.141 میلیگرم ریبوفلاوین، 0.978 میلیگرم نیاسین، 0.274 میلیگرم پانتوتنیک اسید، 0.091 میلیگرم ویتامین ب6، 52 میلیگرم فولات، 16 میلیگرم کولین، 5.6 گرم ویتامین ث، 1.1 گرم ویتامین ای، 41.6 میکروگرم ویتامین کا، 24 میلیگرم کلسیم، 2.14 میلیگرم آهن، 14 میلیگرم منیزیم، 0.158 میلیگرم منگنز، 52 میلیگرم فسفر، 202 میلیگرم پتاسیم، 2 میلیگرم سدیم و 0.54 میلیگرم روی می باشد.
تکثیر:
ازدیاد مارچوبه به دو صورت تکثیر رویشی و جنسی انجام می شود.
در تکثیر رویشی می توان ریزوم گیاه را به قطعات مختلف تقسیم کرد و در محل اصلی به کاشت آن اقدام نمود. این روش کاشت به دلیل انتقال آفات و بیماری ها و نیز هزینه کارگری، زیاد معمول نیست و صرفاً به کارهای تحقیقاتی محدود می شود.
با تکنیک کشت بافت می توان در اسرع وقت به یک کلونی پایه های نر و عاری از عوامل بیماری زا دست یافت. از آنجا که این روش نیز کم هزینه نیست، از این نظر از روش جنسی استفاده می شود.
در تکثیر جنسی که توسط بذر صورت می گیرد، معمولاً بذر مارچوبه را ابتدا در خزانه پرورش داده و سپس به محل اصلی منتقل می نمایند. بذر مارچوبه دیر سبز می شود و جوانه زدن آن نسبت به میزان دما و رطوبت خاک بین 3 تا 6 هفته طول می کشد. معمولاً بذر را پس از آخرین یخبندان بهاره می پاشند. پس از گذشت یک سال و به وجود آمدن ساقه های زیرزمینی و ریشه های ضخیم گوشتی که مجموعاً تاج نامیده می شوند، آن را به محل اصلی انتقال می دهند.
