دانستنی های علمی:
شوکران گیاهی از زیرتیرهٔ چتری ها از جنس شوکران ها می باشد. در قدیم به شوکران، دوراس تفتی، بیخ کوهی و تفت بیخ هم گفته می شد. به ویژه در جنوب ایران به آن دوراس تفتی گفته می شد که منسوب به شهر تفت یزد است.
شوکران گیاهی علفی و دوساله با ساقه ای صاف و بدون کرک است. گل های آن سفیدرنگ و برگ هایش دارای بریدگی های زیاد است. بیخ شوکران و عصاره برگ و ساقه آن سمی بوده و جنون آور است. بوی آن ضعیف و مزه اش اندک است. از نظر ظاهری با رازیانه همانندی دارد.
خصوصیات گیاهشناسی:
شوکران کبیر گیاهى است علفی و دوساله. این گیاه که همان شوکران معروف قدیم است که طبق گفته تاریخ به سقراط خورانده شده است، گیاهى است بلند که تا یک متر و یا بیشتر ارتفاع دارد. ساقه ی آن استوانه اى توخالى و قوى با شاخه هاى منشعب در قسمت فوقانى ساقه بوده که اغلب در قسمت هایى از ساقه بخصوص زیر چتر گل ها لکه هاى ارغوانى بنفش دیده مى شود. برگ هاى آن متناوب و در بعضى قسمت هاى ساقه متقابل، به رنگ سبز تیره با بریدگى زیاد، کمى شبیه برگ جعفرى منتهى با رنگ سبز تیره تر و با بوی قوى سم است. بخصوص اگر این برگ ها را لاى انگشتان بمالند بوى آن خیلى بیشتر مى شود. گل هاى سفید به صورت گروهى مانند چتر در رأس ساقه ی گل دهنده ظاهر مى شوند. میوه ی آن گرد، بسیار کوچک و داراى تعدادى برجستگى با سطح خارجى ناصاف است. تمام اعضاى گیاه سمّى است و سمیت آن در شرایط اقلیم هاى مختلف، متفاوت است. مثلاً شوکران کبیری که در مناطق شمال اروپا با آب و هوای سرد مى روید، تقریباً سمیت ندارد و یا سمیت آن بسیار کم است. به طورى که حیوانات آن را به عنوان علوفه مى خورند و خطری برای آنها ندارد. ولى ارقامى که در جنوب اروپا، آسیا و در ایران با آب و هواى گرم مى روید بسیار سمّى و خطرناک هستند.
شوکران کبیر در ایران در مناطق شمال و جنوب ایران و در سایر مناطق مانند فارس و خراسان مى روید. در شمال ایران در دامنه هاى سنگى پوشیده از درختان سرو کوهى در ارتفاعات ٢٠٠٠ متر و بالاتر دیده شده است. به طور کلى این گیاه در اراضى سنگلاخ و متروکه و مرطوب مى روید و گل هاى آن معمولاً در تیر و مردادماه سال دوم ظاهر مى شوند.
خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:
در چین و هند از گیاه شوکران کبیر در استعمال خارجى براى معالجه ی ناراحتى هاى جلدى و گرفتگى هاى غدد و سرطان استفاده مى کنند. این گیاه را به عنوان داروى ضد اسپاسم، آرام بخش، ضد هاری و ضد کزاز مى شناسند. از این دارو به عنوان تریاق یا ضد سم در مورد مسمومیت هاى ناشى از استریکنین به کار مى برند. ولى به هرحال میوه ها، برگ ها و ریشه یا تمام قسمت هاى گیاه سمّى است.
در کتب طب سنتى حکماى ایران چنین آمده است که شوکران از نظر طبیعت خیلى سرد و خیلى خشک است. از نظر خواص، خیلى مخدّر و مسکر است و از نظر دارویى بیشتر استعمال خارجى دارد. براى استعمال داخلى، با مقدار بسیار کم و با احتیاط تجویز مى شود. مقدار خوراک این گیاه و عصاره ی آبى آن 0.2 گرم است که عصاره ی آبى را مى توان به صورت حب مصرف کرد. از عصاره ی الکلى و تنطور آن ٣٠ - ١٠ قطره ممکن است در داخل یک پوسیون خورده شود. چون سمّى است در مواردى که مصرف داخلى آن لازم مى شود، حتما باید زیر نظر پزشک باشد.
شوکران اگر به مقدار بیش از حد مجاز مصرف شود موجب بروز تهوع و سردرد و سرگیجه مى شود. ابتدا عضلات اراده را فلج مى کند، سپس عضلات تنفسى سینه و در آخر عضلات دیافراگم فلج مى شود و حالت اختناق عارض شده و موجب مرگ مى گردد، ولى مقدار کم آن از عوامل مؤثر براى تسکین دردها مى باشد.
معمولا شوکران کبیر را براى درمان اقسام سرطان تجویز مى نمایند و در اقسام تومورهاى خنازیرى نتایج خوب داده است. ضمناً براى کنترل آسم و سیاه سرفه و سرفه هاى شدید و بیشتر اختلالات عصبانى سودمند است. در رفع سل ریه نیز تجویز مى شود. از نظر سایر خواص معتقدند که اگر خوشه ی دانه بسته ی آن را قبل از آنکه تخم آن کامل و خشک شود گرفته و بکوبند و عصاره ی آن را گرفته در آفتاب خشک کنند، داروى بسیار نافعى است. براى تسکین دردهاى چشم بسیار مفید است.
اگر ضماد آن را بر شکم بگذارند اسهال را قطع مى کند و بر روى هر عضوى بگذارند مانع خونریزى آن مى شود. اگر ضماد یا عصاره ی آن را بر پیشانى بمالند خونریزى از بینى را قطع مى کند.
ترکیبات شیمیایی:
شوکران کبیر حاوی آلکالوئیدهای سیکوتین، متیل کونیسین، کونهیدرین، پسودوکونهیدرین، صمغ، پکتین، رزین، کاروتن، اسید استیک و املاح می باشد. این گیاه خاص مناطق مرطوب، خاک های غنی از مواد غذایی است و به طور عمده در محصولات زراعی چندساله و حاشیه نهرها یافت می شود. آلکالوئید کونین (Coniine) و ترکیبات مرتبط با آن در تمامی اندام گیاه وجود دارد. مخصوصا در میوه ها (بیش از 3/5%) بیشترین تمرکز را دارد. این آلکالوئید سمی است تا جایی که دیواره درونی میوه را لایه کونین می نامند.
هشدار:
تمامی اجزاء این گیاه سمی هستند. ماده سمی آن Coniin و از خانواده آلکالوئیدها است. پزشکان ایرانی و یونانی از این ماده در قدیم استفاده های داروئی بسیار می بردند. نیم تا یک گرم این سم برای یک انسان بالغ کشنده است. گیاه «نرسیده» و جوان سمی تر از گیاه «رسیده» و بالغ است. تأثیر سم مستقیماً بر روی سیستم اعصاب بوده و پس از عوارضی چون حالت تهوع و لکنت زبان از طریق از کار افتادن سیستم تنفسی عامل مرگ می شود.
شوکران در قدیم برای کشتن محکومین به اعدام مصرف می شده است. نوشیدن جام شوکران توسط سقراط قدیمی ترین مورد ثبت شده در این رابطه است. در یونان باستان، مجازات اعدام بوسیله خوراندن شوکران به طور معمول در مورد اشخاص ذی الحقوق، یعنی کسانی که واجد حقوق مدنی و اجتماعی بودند، به کار گرفته می شد، چراکه مقرر گردیده بود که اعدام این افراد در کمترین زمان ممکن و با کمترین میزان رنج و درد و عذاب صورت بپذیرد. به همین منظور، وقتی شوکران به فرد محکوم به مرگ خورانده می شد، بدن وی به تدریج کرخت و بی حس می گردید و این بی حسی از پا آغاز می شد و چون به قلب می رسید موجب هلاکت فرد می گشت.
