دانستنی های علمی:
سورگوم زراعی گیاهی از خانواده غلات است است که در ایران، ذرت خوشه ای نامیده می شود. با توجه به شباهت ظاهری این گیاه با ذرت و ارزن که باعث شده آمار سطح کشت این دو گیاه با هم مخلوط شود، برای ایجاد تمایز میان این دو از اسم سورگوم که یک اسم جهانی برای این گیاه است استفاده می شود.
سورگوم از نظر اهمیت در بین غلات در دنیا بعد از گندم، برنج، ذرت و جو در مقام پنجم قرار دارد.
آمار سطح زیر کشت سورگوم در ایران در سال 1365 فقط شش هکتار گزارش شده که در سال 1382 به حدود ۴۰ هزار هکتار افزایش یافته است.
توده های زراعی بومی سورگوم در ایران در مناطق جنوب خراسان، سیستان، کرمان، اصفهان، یزد، گیلان، مازندران و بنادر جنوبی بطور پراکنده وجود دارد.
خصوصیات گیاهشناسی:
سورگوم غله ای بدون پوسته (هال) است. کروی شکل می باشد. وزن آن بین 20 تا 30 میلیگرم بوده و به رنگ های مختلف اعم از سفید، زرد، قرمز، قهوه ای و غیره دیده می شود. که معمول ترین آنها زرد و قرمز است. سورگوم از سبوس، آندوسپرم و جوانه تشکیل شده است.
رنگریزه های سورگوم به جای اینکه در لایه تستا واقع شده باشند در لایه های داخلی تر سبوس قرار دارند. نوعی سورگوم به نام سورگوم مقاوم به حمله پرندگان وجو دارد که این واریته مقدار قابل توجهی تانن را در خود ذخیره کرده است که سبب تلخی آن می شود.
سورگوم گیاهی است خودگشن که درصد دگرگشنی آن نزدیک به 5 درصد است که در سودان گراس این درصد بیشتر از سایر واریته ها است. در خوشه سورگوم ممکن است تا 4000 بذر تشکیل شود که وزن هزار دانه آن 16 تا 40 گرم می باشد. استفاده مستقیم دام از علوفه تازه سورگوم ممکن است باعث مسمومیت دام شود زیرا در برگ های سورگوم جوان ماده گلوکوزیدی به نام Dhurin وجود دارد که سمی است و زمانی که به پروسیک اسید تبدیل می شود باعث مسمومیت دام می گردد. برای کم شدن خطر مسمومیت دام نباید از علوفه تازه استفاده کرد. زمانی که ارتفاع ساقه سورگوم از 50 سانتیمتر به طرف 100 سانتیمتر حرکت می کند میزان این ماده سمی کاهش پیدا می کند. همچنین در سیلو نیز از بین می رود .
شرایط محیط رشد:
سورگوم با شرایط آب و هوایی ایران به ویژه مناطق گرم و خشک و معتدل آن سازگاری خوبی دارد. این گیاه در سنجش با ذرت دارای سیستم ریشه ای افشان خیلی وسیع است که در حجم زیادی از خاک نفوذ کرده و رطوبت بیشتری جذب می کند. این گیاه برای رشد و نمو نسبت به سایر غلات به آّب کمتری نیاز دارد. چنان که آزمایشات نشان داده است که سورگوم برای تولید یک کیلوگرم ماده خشک به 332 لیتر آب نیاز دارد در صورتی که این نیاز آبی برای ذرت ۳۶۸ لیتر، جو ۴۳۴ لیتر و گندم ۵۱۴ لیتر است. رشد سورگوم در دوره خشک در مواجه با کم آبی متوقف می شود و با شروع بارندگی یا آبیاری، دوباره شروع می شود. این گیاه رطوبت بیش از حد را نیز بهتر از سایر غلات بجز برنج تحمل می کند. در مقایسه با ذرت که در صورت زیادی آب در پای بوته از بین می رود، سورگوم در چنین شرایطی، به رشد خود ادامه می دهد. سورگوم تحمل خوبی نسبت به شوری آب و خاک، خشکی و مسمومیت آلومینیوم دارد.
نوع خاک محدودیتی برای کشت این گیاه بوجود نمی آورد و از خاک های سنگین تا سبک مورد کشت قرار میگیرد، ولی طبیعی است که راندمان آن مثل سایر گیاهان زراعی تحت تأثیر خاک های کم بازده قرار می گیرد و این گیاه بیشترین تولید را در خاک های سنگین دارا می باشد.
سورگوم مثل سایر گیاهان خانواده غلات، در تناوب زراعی بعد از نباتات غده ای، یونجه، شبدر، گندم، بقولات، جو و صیفی جات کشت می گردد. از کشت سورگوم بطور متوالی در یک مزرعه بدون رعایت تناوب باید خودداری کرد.
میزان کود شیمیایی سورگوم علوفه ای بسته به حاصلخیزی خاک و تعداد چین برداری تغییر می کند ولی بطور کلی برای کسب عملکرد مطلوب کود فسفات آمونیوم به میزان 200-250 کیلوگرم در هکتار در پاییز به زمین داده می شود و کود ازته از نوع اوره به میزان 100 کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت مصرف می شود و به همین میزان یعنی 100 کیلوگرم در هکتار کود اوره بعنوان سرک در مرحله ای که ارتفاع بوته ها به 35-40 سانتیمتر می رسد داده می شود و بعد از هر چین برداری بلافاصله 100 کیلوگرم کود اوره داده شده و آبیاری می گردد. بهتر است کود سرک و بعد از چین برداری بصورت نواری داده شود.
دور آبیاری بسته به نوع خاک و شرایط اقلیمی 7-10 روز یک بار می باشد. برای جوانه زنی بهتر و سبز یکنواخت، لازم است دو آبیاری اول و دوم به فاصله 4-5 روز انجام گیرد. نیاز آبی سورگوم با رشد گیاه افزایش می یابد. بعد از چین برداری بلافاصله باید کوددهی و آبیاری به عمل آید. آبیاری ممکن است بصورت نشتی یا بارانی باشد.
کاربردها:
موارد مصرف دانه سورگوم به موازات مصارف ذرت و جو است، از آن به عنوان غذای انسان و تهیه خوراک برای دام و طیور و همچنین در صنایع نشاسته و الکل سازی استفاده می شود. ترکیبات شیمیایی دانه سورگوم بسته به ارقام مختلف، متفاوت است. میزان پروتئین آنها از ۸ تا 16 درصد تغییر می کند و ارقام تجارتی دارای ۱۰ تا ۱۳ درصد پروتئین است. مقادیر لیزین، متیونین، فیبر خام، خاکستر و فسفر سورگوم به طور متوسط مشابه ذرت است.
سورگوم در کشورهای پیشرفته به عنوان خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار می گیرد.
این دانه ها دارای ماده ای به نام تانن هستند که کمتر از دو درصد آن یک عامل مثبت در تغذیه به حساب می آید. میزان تانن ارقام موجود در کشور کمتر از یک درصد و در ارقام اصلاح شده در ایران کمتر از ۵/۰ درصد است. امروزه تانن در تغذیه نشخوار کنندگان باعث جذب بیشتر پروتئین و نشاسته خوراک دام می شود و به عنوان یک آنتی اکسیدان و آنتی بیوتیک طبیعی عمل می کند و ضمن پیشگیری از عارضه اسیدوز باعث افزایش تولید شیر، درصد چربی، پروتئین و لاکتوز شیر می شود. زمانی که ۵۰ درصد خوراک ماکیان از سورگوم دانه ای تشکیل شده باشد در مرغ های گوشتی باعث بهبود صفات کیفی نظیر کاهش چربی محوطه بطنی و افزایش کیفیت گوشت می شود. عملکرد سورگوم دانه ای بسته به ارقام مختلف، حاصلخیزی خاک، شرایط آب و هوایی از ۱۱-۲ تن در هکتار متغیر است و عملکرد ارقام اصلاح شده در ایران ۱۱- ۵ تن در هکتار است.
آفات و بیماری ها:
آفاتی از قبیل کرم طوقه بر، ساقه خوار، برگخوار و شته ها بعضی مواقع در برخی مناطق در روی سورگوم دیده می شود که خوشبختانه تا کنون خسارت آنها به حدی نبوده که محدودیتی برای کشت سورگوم بوجود آورد. اگر زمانی خسارت آنها در منطقه ای بیشتر باشد می توان از سموم آندرین یا سوین بر علیه ساقه خوارها استفاده کرد و سم متاسیستوکس را جهت مبارزه با شته ها بکار برد. اگر این صدمات نزدیک زمان چین برداری شروع شده باشد می توان با چین برداری آنها را کنترل کرد.
تعدادی بیماری از جمله ویروس موزاییک نیشکر، پوسیدگی سیاه، آنتراکنوز، زنگ ها و سایر لکه برگی ها در بعضی از کشورها باعث خسارت می شوند و خوشبختانه این بیماری ها بجز تعدادی لکه برگی ها و ویروس موزاییک نیشکر هنوز در ایران وجود ندارد و خسارت بیماری های مشاهده شده هم به حدی نبوده که محدودیتی برای کشت سورگوم ایجاد کند.
تکثیر:
میزان بذز مصرفی ارقام مختلف سورگوم با توجه به وزن هزار دانه، بنیه یا قدرت رویش و قوه نامیه فرق می کند. بطور کلی میزان بذر ارقام موجود با قوه نامیه 85% با توجه به کلیه جوانب کشت و کار بین 15-20 کیلوگرم در هکتار است. اما با توجه به ارتفاع و حجم این گیاه بهتر است میزان تراکم کاشت بر اساس تعداد بوته در هکتار منظور گردد. مناسبترین تراکم کاشت ارقام موجود بین 200-300 هزار بوته در هکتار می باشد. کشت آن بصورت ردیفی بوده که فاصله ردیف ها از همدیگر بسته به ماشین آلات برداشت 60-75 سانتیمتر متغیر است ولی در برداشت دستی و یا چرای مستقیم حتی این فاصله می تواند تا سطح 50 سانتیمتر کاهش یابد.
شروع تاریخ کاشت سورگوم زمانی است که درجه حرارت خاک در عمق 4-5 سانتیمتر که عمق کاشت بذر سورگوم نیز می باشد به 12 درجه سانتیگراد برسد. تقریباً پس از ده روز از کشت ذرت در هر منطقه مناسبترین زمان کاشت سورگوم می باشد. بطور کلی سورگوم در ایران یک گیاه با کشت بهاره محسوب می گردد. زمان تقریبی کشت آن در مناطق گرم در قسمت های جنوب و جنوب شرقی ایران اسفند ماه، مناطق نیمه گرم فروردین ماه، مناطق معتدل اردیبهشت ماه و در مناطق سردسیر نیمه دوم خرداد ماه می باشد.
برداشت:
زمان و نحوه برداشت سورگوم بستگی به نوع مصرف آن دارد. به طور کلی در مناطق مرطوب حداقل ارتفاع برش 10 سانتیمتر و در مناطق خشک و دیم حداکثر ارتفاع برداشت حدود 10 سانتیمتر است و با رعایت این مسئله رشد مجدد سورگوم دچار کاهش نگردیده و عملکرد با کاهش مواجه نخواهد شد.
