سنبل الطیب – علف گربه | GARDEN HELIOTROPE

سنبل الطیب گیاهی چند ساله با گلهایی سفید یا صورتی است که بوی نسبتا شیرینی دارند. در قرن 16 از گلهای این گیاه برای تهیه عطر استفاده می شد. سنبل الطیب قرمز هم گاهی به عنوان سنبل الطیب معمولی در نظر گرفته می شد در حالیکه از جنس متفاوتی است(Centranthus ruber) ولی این گیاه هم از خانواده Valerianaceae است.
سنبل الطیب از زمان روم و یونام باستان شناخته شده بود. بقراط هم به توصیف این گیاه و شرح خواص آن پرداخته است. نام این گیاه از کلمه لاتین valere به معنی قوی و سالم بودن گرفته شده است.
این گیاه باعث جذب گربه ها می شود که به دلیل actinidine موجود در آن است.
ریشه این گیاه در واقع ریزومی مخروطی شکل است که اغلب قبل از گلدهی سالها می تواند رشد کند. شاخه های افقی ضعیفی از ریزوم خارج می شود که در انتها دارای جوانه ای است و از این جوانه ها شاخه های هوایی یا استولونها بیرون می آیند. تنها یک شاخه از ریشه خارج می شود که ارتفاع آن به 1 تا 5/1 متر می رسد. ساقه مقطعی دایره شکل داشته و شیاردار، توخالی و به خصوص در قسمت پایین کمی کرکدار است. نوع گل آذین از نوع cyme یا گرزن است. گلها به رنگ سفید یا صورتی بوده و بوی عجیب ولی مطبوعی دارد. هر برگ از تعداد زیادی برگچه های نوک تیز و کمابیش متقابل تشکیل شده است. تعداد برگچه ها زیاد و از 6 تا 10 جفت است. برگها کرکدار و دندانه دار است. سطح رویی برگها رگبرگهای مشخصی دارد ولی رگبرگها در سطح زیری نامشخص تر و برگ کرک بیشتری دارد. میوه از نوع کپسول بوده که در آن یک بذر فشرده دوکی شکل است.
ترکیبات شیمیایی موجود در سنبل الطیب عبارتند از: آلکالوئیدها( مانند actinidine، chatinine، shyanthine، valerianine و valerine)، ایزووالرامید، گاما- آمینو بوتانیک اسید( GABA)، ایزووالریک اسید، سزکوئی ترپنها که در اسانس وجود دارند و شامل والرنیک اسید، هیدروکسی والرنیک اسید و استوکسی والرینیک اسید می شود و فلاوونها مانند هسپریدین، 6- متیل آپی ژنین و لینارین. ترکیب اصلی سنبل الطیب روغنی زرد-سبز تا زرد-قهوه ای است که میزان آن 5/0 تا 2% است. البته عملکرد به ندرت به 8/0% می رسد. میزان این روغن به موقعیت رشد بستگی دارد به طوریکه در خاکهای خشک و سنگلاخی روغن بیشتری تولید می شود تا خاکهایی مرطوب و حاصلخیز.
اگرچه این گیاه اغلب در زمینهای مرطوب رشد می کند ولی، در زمینهای خشک هم می تواند رشد داشته باشد. در کشورهای شمالی این گیاه عمدتا در زمینهای خشک و مرتفع مانند تپه ها رشد می کند. در این مناطق سنبل الطیب برگهایی باریک داشته و ارتفاع آن کمتر از 1 متر می شود. گفته می شود که کیفیت دارویی اینگونه گیاهان بیشتر است. سنبل الطیب در هر نوع خاکی می تواند رشد کند ولی خاکهای غنی، لومی سنگین و رطوبت کافی را می پسندد.
این گیاه به نور کامل و آب متوسط نیاز دارد.این گیاه به راحتی در خاکهایی با زهکش مناسب می تواند رشد کند. سنبل الطیب به سایه نیز مقاومت دارد اما با طولانی شدن سایه شاخه های آن می افتد.
قسمت عمده ای از فتوسنتز سنبل الطیب در دمای 17 درجه سانتی گراد انجام می شود. افزایش دما تا 25 درجه سانتی گراد باعث تعویق گلدهی می شوند, همچنین دما بر روی رشد ریشه به شدت تأثیر گذار است به طوری که وزن ریشه ها در دمای 10 درجه سانتی گراد کاهش می یابد. بهترین دما برای رشد ریشه ها 20 درجه سانتی گراد است که در این دما سایر اندامهای سنبل الطیب بهترین رشد را دارند.
سنبل الطیب معمولا برای درمان بی خوابی استفاده می شود. این گیاه می تواند درمانی جایگزین برای داروهای خواب آور باشد. علاوه بر این، گاهی به عنوان داروی جایگزین داروهای آرام بخش مانند بنزودیازپین که برای درمان اختلالات اضطراب است استفاده می شود. در سال 2006 یک مقاله مروری در مجله پزشکی آمریکا نتیجه گیری کرد که : شواهد موجود نشان می دهند که سنبل الطیب می تواند کیفیت خواب را به بدون داشتن عوارض جانبی بهبود ببخشد. البته مقاله دیگری در سال 2007 در مجله بررسی خواب نشان داد که مصرف سنبل الطیب بی خطر بوده ولی تاثیر آن بر روی بی خوابی از نظر کلینیکی اثبات نمی شود. علاوه بر درمان بی خوابی و اختلالات خواب از این گیاه برای درمان مشکلات روده ای، درمان عوارض فشارهای عصبی، تحریک پذیری، استرس و همچنین گرفتگی عضلانی روده ها نیز استفاده می شود.
سنبل الطیب آرام کننده اعصاب، ضد نفخ و ضد انقباض و تشنج است. داروهای بدست آمده از این گیاه درد را کاهش داده و خواب آور هستند. این گیاه برای افرادی که در معرض فشارهای عصبی هستند، مفید است و عوارض جانبی داروهای مسکن را ندارد.
نوشیدنی تهیه شده از ریشه تازه این گیاه در درمان بی خوابی موثر بوده و ضد تشنج است. علاوه بر این، باعث کاهش جریان خون و کاهش فشار آن می شود.
سنبل الطیب هیچ گونه آفت و یا بیماری خاصی ندارد.
تکثیر این گیاه با بذر به صورت مستقیم یا نشاکاری انجام می شود.
مصرف بیش از حد سنبل الطیب می تواند منجر به دل درد، بی حسی، احساس کندی و یا افسردگی خفیف شود. به دلیل ترکیبات مسکن موجود در آن می تواند باعث گیجی و خواب آلودگی شود. به همین دلیل نباید قبل از رانندگی و یا انجام کار با وسایل خطرناک مصرف شود. در موارد نادری می تواند باعث واکنشهای حساسیت زا مانند خارش، کهیر و اشکال در تنفس شود. از آنجاییکه ترکیبات موجود در سنبل الطیب باعث کاهش فعالیت دستگاه عصبی می شود نباید با ترکیبات دیگری که این خاصیت را دارند مانند الکل، بنزودیازپین، داروهای خواب آور و آنتی هیستامینها مصرف شود. علاوه بر این مسمومیت کبدی نیز در افرادی که مصرف کوتاه مدت( چند روز تا چند هفته) داشتند، مشاهده شد. مصرف بلند مدت آن نیز منجر به علائم مشابه مسمومیت ناشی از بنزودیازپین، مشکلات قلب و هذیان گویی می شود. مطالعات بر روی تاثیر این گیاه بر زنان باردار بسیار کم و غیر قابل استناد است. از سویی دیگر میزان ترکیبات موثره در این گیاه بسیار متغیر بوده و بنابراین، مصرف آن در دوران باداری توصیه نمی شود.
برای عملکرد بهتر ریشه باید شاخه های گلدهنده حذف شوند. گاهی سنبل الطیب مرداب(V. dioica) به صورت تقلبی به جای سنبل الطیب اصلی به فروش می رسد که کوچکتر بوده و بوی کمتری دارد. این گیاه خواص دارویی سنبل الطیب اصلی را نیز ندارد. گاهی اوقات نیز ریشه سنبل الطیب را با ریشه آلاله و خارخسک مخلوط می کنند. این ریشه تلخ، نرمتر، کوتاهتر و با انشعاب های کمتری هستند.