سعد کوفی گونه ای از جنس Cyperus میباشد که با نام عمومی galingale در زبان انگلیسی شناخته می شود. این گیاهی است که بلندی آن تا یک متر می رسد ، دارای ریزوم های خزنده و ساقه های مثلثی قائم است که هر کدام در انتها به گل آذین ختم می شوند. این گونه بومی جنوب انگلستان ، جنوب ولز و غرب فرانسه است. این گیاه در آب کم عمق یا در زمین های مرطوب مانند کناره های مرداب رشد می کند.
جنس Cyperus ریشۀ یونانی دارد و به زبان یونانی Kypeiros که به معنای گیاه باتلاقی است نامیده میشود
گونه rotundus گیاهی چند ساله است که ممکن است تا 140 سانتی متر (55 اینچ) در ارتفاع رشد کند. نام های nut grass که با گونه های مرتبط Cyperus esculentus مشترک است، از غده های آن گرفته شده است که تا حدودی به مغز ها شباهت دارد ، اگرچه از نظر گیاهشناسی هیچ ارتباطی با مغز ها ندارد.
مانند سایر گیاهان خانواده Cyperaceae ، برگها در ردیف سه شاخه از گیاه جوانه می زنند ، طول آنها حدود 5-20 سانتی متر (2-8 سانتی متر) است. ساقه های گل مقطع مثلثی دارند. این گل دو جنسیتی است و دارای سه بنیه و یک مایه سه کلاله است که گل آذین دارای سه تا هشت خوشه نابرابر است. میوه آن یک فندقه سه زاویه ای است.
ساقۀ زیرزمینی rotundus در قسمتهای مختلف دارای تورمهای غده ای سیاه رنگ به شکل تخم مرغی دراز می باشد . ساقۀ آن سه گوشه است و برگها متعدد و کوچک دارد و سنبلکها به رنگ قهوه ای مایل به قرمز است. این گیاه در ایران در کرج ، اطراف تهران و در شمال در مازندران ، در مشرق در خراسان ، در مناطق مرزی ایران و عراق و در نصیرآباد بلوچستان که با نام محلی « کاب» شناخته می شود و در شیراز دیده می شود.
سعد و به طور کلی انواع گونه های آن در نقاط بسیار مرطوب و باتلاقی مناطق گرم و معتدل دنیا می رویند و ریشه های گیاه باید همیشه در آب باشد به طوری که اغلب مردم جگنها را علفهای هرز باتلاقها می دانند. تکثیر این گیاه با کشت غده های آن در فروردین ماه و برداشت آن در ماههای آبان و آذر انجام میشود. غده های معطر آن که سعد کوفی گفته می شود در طب سنتی مصارف دارویی وسیعی دارد و در مورد کشت گونه های زینتی درگلدان ، قسمتی از بوتۀ گیاه را جدا کرده و با ریشه از بوتۀ اصلی جدا می کنند و مستقلاً می کارند.
در این گونه یک اسانس مشخص شده که مقدار آن در حدود ۵/۰ درصد آن است و شامل پینن ، مقدار کمی سینئول ، سسکی ترپن، و یک الکل جدید به نام ایزوسی پرول می باشد .
به علاوه دارای چربی است که شامل ۷/۲ درصد یک مادۀ مومی خنثی ، گلیسرول ، لینولنیک اسید ، لینولئیک اسید، اولئیک اسید ، میر یستیک اسید ، و استئاریک اسید می باشد.
یک آلکالوئید ناپایدار نیز در سعد وجود دارد. اسانس روغنی فرّار قسمت متورم زیرزمینی سعد گونۀ یاد شده خاصیت آنتی بیوتیک دارد و از رشد مایکروکوکوس پیروژنس واریته اورئوس جلوگیری می کند.
قسمت زیرزمینی متورم این گونه دارای اسانس روغنی فرّار است که از نوعی پروتئید [ایچی مورا]، نشاسته، قند و مواد رزینی و یک آلکالوئید استافیلوکوکوس اورئوس جلوگیری می نماید.
نوعی از آنکه در بازار سعد هندی گفته می شود مغز آن سفید نیست و کوچکتر از نوع سعد کوفی است و شبیه زنجبیل می باشد و اگر جویده شود زعفرانی رنگ می شود.
استفاده از سعد کوفی در طب سنتی به منظور تقویت حافظه و این که تاکنون تحقیقی راجع به اثر عصاره ریزوم های گیاه سعد کوفی بر حافظه و یادگیری صورت نگرفته است، مطالعه ای با هدف بررسی تاثیر عصاره ریزوم سعد کوفی بر یادگیری و حافظه انجام شد. بدین منظور موش های صحرایی نر بالغ به طور تصادفی به دو گروه شاهد(دریافت کننده حلال عصاره) و تحت درمان تقسیم شدند. در گروه درمان عصاره هیدروالکلی ریزوم گیاه سعد کوفی به مدت 10 روز در سه دوز 100، 10، 1 میلی گرم بر کیلوگرم به صورت تزریق داخل صفاقی تجویز شد. نتیجه گیری: تزریق داخل صفاقی عصاره ریزوم سعد کوفی میزان یادآوری اطلاعات را افزایش می دهد. البته تاثیر مثبت آن بر حافظه بلند مدت بیشتر از حافظه کوتاه مدت می باشد.
طبیعت گیاه دارویی سعد کوفی خشک و به‌نسبت گرم است. برخی از مهمترین خواص درمانی این گیاه عبارتند از: در طب چینی از جوشانده این گیاه به عنوان مدر و برای درمان اختلالات کبدی، زردی و کاهش تب در مالاریا استفاده میشود. تسکین سر درد، سرگیجه و میگرن است و مصرف آن خاصیت مسکن و آرامبخش دارد. سعد کوفی دارویی موثر برای درمان روماتیسم است. سعد برای درمان انواع مشکلات رحمی مانند بند آمدن بی موقع عادت ماهانه و عادت ماهیانه با خونریزی خیلی شدید و همچنین برای رفع ناراحتی‌های زایمان مصرف میشود. از مهمترین خواص سعد کوفی کمک به تقویت حافظه است. استفاده از گیاه سعد برای رفع مو‌های زائد بدن مفید است و به هر قسمتی از بدن مالیده شود، مو‌های آن قسمت میریزد. گیاه سعد کوفی برای درمان سرماخوردگی و سرفه مفید است. استفاده از سعد کوفی برای رفع بوی بد دهان، تقویت دندان و لثه‌ها و سفت کردن لثه‌ها مفید است. اگر از جوشانده آن به صورت قطره در گوش چکانیده شود برای رفع سنگینی شنوایی مفید است. مصرف سعد کوفی در افزایش نیروی جنسی تاثیر دارد و نوعی محرک جنسی محسوب میشود. از دیگر خواص سعد کوفی کمک به درمان و رفع برخی ناراحتی‌های دستگاه گوارش است. مصرف این گیاه برای زخم معده، رفع سوء هاضمه، سوزش معده، نفخ، تهوع و درد شکم مفید است.
تکثیر این گیاه با کشت غده‌های آن در فروردین ماه و برداشت آن در ماههای آبان و آذر انجام میشود.
مضرات سعد کوفی (موارد احتیاطی و منع مصرف)
با وجود گسترده بودن خواص سعد کوفی، زیاده روی در مصرف آن و خوردن مداوم این گیاه، مضر است و موجب ایجاد اختلال در خون میشود، همچنین باعث خشکی کلیه‌ها خواهد شد و اسپرم آب منی را به شدت غلیظ و سفت می‌کند.
به طور کلی استفاده دارویی از گونه‌های مختلف سعد باید حتما با تجویز متخصص طب سنتی و بر اساس شرایط بیمار باشد.
